Türk Adı ve Boy Adlarının Kökeni -1

Kısa Türk Tarihi

Türkler, dünyadaki en eski milletlerin başında gelir. MÖ varlığı bilinen Hunlardan İskitlere, MS güçlü bir şekilde sahneye çıkan Köktürklerden Kırgızlara, Uygurlardan Karahanlılara kadar ve daha sonra da birçok devlet kuran Türkler, genel ifadeyle; Balkanlardan Büyük Okyanus’a, Kuzey Buz Denizi’nden Tibet’e kadar uzanan geniş bir coğrafyada yaşamaktadırlar.[1] 6. Yüzyıl Roma kaynaklarında Türklerin yaşadığı Türkistan bölgesine “Turchia” adı verilmiştir. Tarih boyunca birçok coğrafyaya dağılmış olan Türk milleti, günümüzde Azerbaycan, Kazakistan, Kırgızistan, Türkiye Cumhuriyeti, Türkmenistan ve Özbekistan olmak üzere 6 bağımsız devlet, Birleşmiş Milletler tarafından tanınmamış olan Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti şeklinde varlığını sürdürmektedir. Bağımsız devletlerin yanında Çin ve Rusya’ya bağlı olarak yaşayan özerk cumhuriyetler vardır. Bunlar, Çin işgali altında olan Sincan  Uygur Özerk bölgesi olan Doğu Türkistan, Rusya toprakları altındaki Altay Cumhuriyeti, Başkurdistan, Çuvaşistan, Kabardin-Balkar, Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti, Hakasya, Yakutistan, Tataristan ve Tuva özerk bölgeleridir.

Bu özerk cumhuriyetler haricinde de Afganistan, Bulgaristan, Makedonya, Ukrayna, Moldova, Suriye, Irak, İran gibi devletler, Türklerin yoğun olarak yaşadığı bölgelerdir. Dünya üzerinde var olan her şeyin bir adı, manası olduğu gibi Türklerin de muhtelif boylarda olmasından dolayı çeşitli adları vardır ve bu adlara anlamlar yüklemiştir. Adbilim sahasında incelenen bu adlar ve anlamlarını yazımızda derledik. Türkler bu yaşadıkları bölgelerde çeşitli adlar almış, onları devlet adı haline getirmiştir. Bu makalede, tüm toplulukları tek çatı altında birleştiren Türk adı olmak üzere, bağımsız Türkistan devletlerindeki boy adları hakkındaki görüşler ve etimolojik tahliller incelenecektir.

Türk Adının Kökeni

Türk adı, günümüzde Türkiye Türkleri için kullanılmakta olsa da tarih boyunca bütün boyları kapsamıştır ve hala kapsamaktadır. Rusların parçalama siyaseti sonucunda Türklerin boy adları, farklı bir millet yaratılmak için kullanılmış, bunu benimseyen halk Rus politikasının kurbanı olmuştur. Türk adı, Türkçede cins isim olarak çok eski tarihlerden beri “meydana çıkmış, gelişmiş, güçlü, kuvvetli” gibi anlamlarda kullanılmaktadır.[2] Çin kaynaklarında miğfer, türemiş, nizam veren, güç, kuvvet gibi anlamlar taşımıştır. Türklerin yaşadığı coğrafyadaki Altay Dağları’nın miğfere benzediği için, Çinlilerin Türk anlamını miğfer olarak belirtmesinin sebebini bu şekilde açıklayabiliriz.

Türk adına birçok kaynakta çeşitli anlamlar verilmiştir. Çin kaynaklarında T’u-küe: miğfer, Arap kaynaklarında Türk: terk edilmiş, Kaşgarlı Mahmud’un Divanü Lügati’t-Türk adlı eserinde “olgunluk çağı” anlamında kullanılmıştır. Cins ismi halinde çok eskiden beri Türkçede mevcut olması gereken Türk kelimesinin “Altaylı” kavimleri ifade etmek üzere 420 tarihli bir Pers metninde, daha sonra yine cins ismi olarak, 515 yılı hadiseleri dolayısıyla Türk-Hun (kuvvetli Hun) tabirinde zikredildiği bilinmektedir.[3] Orhun Yazıtları bulunduktan sonra Türk adı; Çin, Roma ve Arap kaynaklarında geçen Türk adlarının aynı olduğu birçok oryantalist ve Türkolog tarafından kabul edilmiştir. Türk Kağanlığı olarak adlandırdığımız (Gök)Türk devletinde Türük veya Türk olmak üzere ilk defa devlet adı olarak kullanılmıştır.

Türk Adı

Günümüzde Türk adı, Türkiye Cumhuriyeti, Türkmenistan, Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti ve gayriresmi olarak Doğu Türkistan gibi ülkeler devlet adı olarak kullanılmaktadır. Diğer bağımsız Türk devletleri Rusların parçalama politikası sonucunda boy adlarını benimsemiş ve bu adları kurdukları devlette kullanmışlardır.

Azerbaycan ve Azeri’nin Kökeni

Azerbaycan, bugün Batı Asya ile Doğu Avrupa’nın kesişim noktası olan Kafkaslardaki bir Türk ülkesidir. Uzun yıllardır bu topraklarda yaşayan Azerbaycan Türkleri, Türkçenin Oğuz grubuna, Oğuz boyuna mensuptur. 2019 nüfus sayımına göre Azerbaycan’da 9,981 milyon kişi yaşamaktadır.

Arap tarihçiler tarafından Arran ve Şirvan olarak adlandırılmıştır. Mehmed Emin Resulzade’nin görüşüne göre ise Makedonyalı İskender’in kurduğu Yunan-Bahter İmparatorluğu’na karşı ayaklanıp bağımsızlık ilan eden Satrap Atropet’in adından gelmekteydi. Ahmet Caferoğlu’nun görüşüne göre Azerbaycan adı  Farsçadan gelmekte olup “atar” ve “patar” kelimelerinin birleşimiyle meydana gelmiştir. Atar kelimesi ateş, patar kelimesi ülke manasını taşımaktadır. Arap tarihçisi Taberi, çeşitli halk anlatılarını göz önüne alarak, ibadet edilen ateşin en büyüğünün burada bulunmasından dolayı bu ülkeye Azerbaycan diye adlandırıldığını belirtmektedir.[4] Günümüzde Azerbaycan’ın yeraltı kaynaklarından en önemlisinin doğal gaz olduğunu düşünürsek, görüşler anlam kazanabilir. Kaşgarlı Mahmud, Divanü Lügati’t-Türk adlı eserinde Azerbaycan sözünü “Azerbad” yani “odun (ateşin) abad ettiği yer” şeklinde açıklamıştır.[5]

Azeri kelimesinde ise ideolojik tezler göze çarpmaktadır. Josef Stalin’in ortaya attığı “Medya-Atropatena” görüşüne göre Azeriler, İran platosunda yaşayanların dilini konuşan gayritürk halk olmakla beraber, zaman içinde Türkler arasında eriyerek Türkleşmiştir. Fakat bu tezin herhangi bir geçerliliği yoktur. Yine Rusların böl-parçala-yönet politikası sonucu Türk adını kullanmamak ve Azerbaycan Türklerinin farklı bir millet olduğunu kabul ettirmek için, onlara Azeri denmiştir.

Diğer tarih yazıları için tıklayınız.

---

[1] Ahmet Buran, Ercan Alkaya, Çağdaş Türk Lehçeleri, s. 13

[2] Ahmet Buran, Ercan Alkaya, Çağdaş Türk Lehçeleri, s. 23

[3] İbrahim Kafesoğlu, Türk Milli Kültürü, s. 44

[4] Fuat Bozkurt, Türklerin Dili, Kapı Yay., İstanbul 2005, s. 409

[5] Şamil Cemşidov, Azerbaycan özünün Menşe ve Manası Hakkında (Akt. Metin Karaörs), Türk Kültürü, s. 114